«Αρπάχτε τους Αλβανούς…»

Του Gazmend Kapllani
Πήγα στην «Ακαδημία Πλάτωνος» την περασμένη εβδομάδα. Η ουρά μπροστά στον κινηματογράφο μεγάλη. Η αίθουσα φίσκα. Εντυπωσιακό για περίοδο οικονομικής κρίσης. Τα εισιτήρια, ως συνήθως, ακριβά. (Νομίζω ότι η Αθήνα έχει τα πιο ακριβά σινεφίλ εισιτήρια στην Ευρώπη πλέον). Ρωτάω τον θυρωρό γιατί τα εισιτήρια δεν είναι αριθμημένα, αφού υπάρχει τόσος κόσμος,. «Ξέρεις τώρα» μου απαντά. «Πρέπει να ρίξουν κάποια χρήματα, υπολογιστές και τέτοια». Τα εισιτήρια δεν είναι αριθμημένα, ο κόσμος πολύς και περιμένοντας τους θεατές της προηγούμενης προβολής να βγουν από την αίθουσα, στο φουαγιέ δημιουργείται ένα μικρό μπάχαλο. «Τι γίνεται, στο αλλοδαπόν ήρθαμε;» λέει κάποιος νεαρός, αστειευόμενος…

Ίσως να είναι Αλβανός μετανάστης. Πως να τον διακρίνεις όμως από τους Έλληνες; Δεν μοιάζει με Αλβανό. Δεν μπορώ να τον διακρίνω ούτε εγώ, που τόσες φορές έχω ακούσει να μου λένε ότι δεν μοιάζω με Αλβανό. Δεν υπάρχει εδώ το σκυλάκι της κωμωδίας που γαυγίζει όταν το πλησιάζουν Αλβανοί. Κατά την διάρκεια της ταινίας, μπορούσες, κάπως, να καταλάβεις ποιοι ήταν οι Αλβανοί μετανάστες μέσα στην αίθουσα. Γελούσαν όταν άκουγαν διαλόγους στα αλβανικά, οι περισσότεροι των οποίων δεν είχαν μεταφραστεί, ίσως επίτηδες. Όταν η ταινία τέλειωσε, έριξα μια ματιά τριγύρω μου, προσπαθώντας να μαζέψω εντυπώσεις. Αμηχανία. Έτσι μου φάνηκε…

Από καλλιτεχνικής άποψης η «Ακαδημία Πλάτωνος», κατά την γνώμη μου, είναι μια εξαιρετική κομεντί. Εάν αφαιρέσεις την πολύ αμήχανη σκηνή στην κηδεία της μητέρας, ίσως η καλύτερη ελληνική κομεντί των τελευταίων είκοσι χρόνων. Ο Καφετζόπουλος, στον ρόλο του καταθλιπτικού Σταύρου που πέφτει από τα σύννεφα όταν ανακαλύπτει πως η μάνα του μιλάει αλβανικά, είναι «άπαιχτος». Μια συγκλονιστική, θα έλεγα, κωμωδία που δεν αποπειράται να διδάσκει. Ίσως η πρώτη ελληνική ταινία που μιλά για τους μετανάστες χωρίς να χωρίσει την ελληνική κοινωνία σε «εμείς» και «εκείνοι». Έλληνες και «ξένοι», είναι όλοι, κομμάτι μιας πραγματικότητας δύσκολης, αμήχανης και επώδυνης, που μοιάζει ακίνητη και ταυτόχρονα αλλάζει, ανάμεσα σε χίλιες αντιφάσεις και τραγελαφικές καταστάσεις. Ο «ξένος», ο μετανάστης, σε αυτή την ταινία δεν είναι ούτε ιδανικός, ούτε εξωτικός, ούτε διασκεδαστικός, ούτε απέναντί μας, ούτε δίπλα μας. Είναι μέσα μας...

Προσωπικά, ταυτίστηκα με τον Σταύρο, τον έλληνα ψιλικατζή, που βρίσκεται παγιδευμένος ανάμεσα σε μια ακίνητη πραγματικότητα - την οποία διασχίσει παθητικά με το σαραβαλιασμένο μηχανάκι του - και την κατάθλιψή του. Η στιγμή που ακούει τη μητέρα του να μιλά αλβανικά και ανακαλύπτει πως έχει έναν Αλβανό μετανάστη για αδελφό δεν μου προκάλεσε ευθυμία. Μπαίνοντας στο πετσί του ένιωσα να με διασχίσουν ρίγη. Να σε έχει αφήσει η φίλη σου, να τρέχεις στις ατέλειωτες ουρές του ΙΚΑ με μια μητέρα βαριά άρρωστη, οι μόνες στιγμές που διασκεδάζεις είναι όταν μετράς τους Κινέζους εργάτες στο απέναντι κατάστημα και όταν τραγουδάς «δεν θα γίνεις Έλληνας ποτέ Αλβανέ» και, επιπλέον, να ανακαλύπτεις ότι ο αδελφός σου είναι Αλβανός μετανάστης!

Το τελευταίο, ειδικά, σε αποτελειώνει. Γιατί ο «Αλβανός» δεν είναι φυλετική κατηγορία. Είναι κοινωνικό στάτους που το σύγχρονο κοινωνικό φαντασιακό στην Ελλάδα το ταυτίζει με τον πάτο της κοινωνίας. Και όταν νιώθεις ήδη στον πάτο, έστω και αν ψηφίζεις και καμαρώνεις γι’αυτό, η αποκάλυψη ότι συγγενεύεις με τον «Αλβανό» αποτελεί εφιάλτη.

Όσο πιο δυστυχισμένος είσαι τόσο πιο πολύ μισείς αυτόν που θεωρείς πιο δυστυχισμένο από σένα. Όσος πιο «ξένος» νιώθεις, στην ίδια σου την χώρα, τόσο πιο πολύ δεν χωνεύεις τους άλλους ξένους. Και προπαντός σιχαίνεσαι όχι τόσο το διαφορετικό – τουλάχιστον στα λόγια - όσο εκείνον τον κατώτερο, που σου μοιάζει πιο πολύ από όλους, που σου θυμίζει αυτό που υπήρξες ο ίδιος στο παρελθόν. Ίσως, η μεγαλύτερη «αμαρτία» των Αλβανών μεταναστών, όπως προκύπτει από τη κωμωδία, δεν είναι ούτε το γεγονός ότι ήρθαν πολλοί ούτε ότι έκαναν πολλά. Είναι προπαντός η αφόρητη ομοιότητά τους με τους Έλληνες…

Κάποτε είχα μια σαδομαζοχιστική ιδέα. Να κάνω την διατριβή μου με θέμα την εικόνα των Αλβανών στον ελληνικό Τύπο και των Ελλήνων στον αλβανικό τύπο, τα τελευταία δεκαπέντε χρόνια. Λέω ότι η ιδέα ήταν σαδομαζοχιστική γιατί ανήκω σε αυτούς τους λιγοστούς, παλαβούς και «ύποπτους», που δηλώνουν διπλή ταυτότητα: Έλληνας και Αλβανός ή Αλβανός και Έλληνας. Κάθε φορά που Ελληναράδες και Αλβαναράδες ακούν κάτι τέτοιο βγάζουν σπυράκια (και εγώ αντλώ μια διπλή σαδιστική ευχαρίστηση για να πω την αλήθεια).

Αν δήλωνα Έλληνας και Εσκιμώος ή Αλβανός και Εσκιμώος δεν θα υπήρχε κανένα πρόβλημα. Αλλά στα Βαλκάνια μας έμαθαν ότι δυο βαλκανικές ταυτότητες είναι αδύνατον να συνυπάρχουν. Πρέπει η μία να αποκλείσει την άλλη. Σε έναν χώρο όπου όλοι συγγενεύουν με όλους – όπως είναι τα Βαλκάνια – η διπλή ταυτότητα τρομάζει γιατί δεν υπακούει στις θεωρίες για την καθαρότητα του αίματος. Γιατί ξυπνά τις μνήμες μια πρωθύστερης συνύπαρξης και συγγένειας. Εν πάση περιπτώσει. Έλεγα για την διατριβή μου.

Ψάχνοντας λοιπόν τις εφημερίδες εντόπισα αμέτρητες «μπούρδες» και από τις δυο πλευρές των συνόρων. Πρέπει να πω, πάντως, ότι οι περιγραφές στον ελληνικό Τύπο για τους Αλβανούς, ειδικά μέχρι το 1999, είναι άξιες για ταινίες τρόμου. Αλλά και ανάμεσα σε αυτές μπορεί να εντοπίσει κανείς το «άγχος» της ομοιότητας και της συγγένειας ανάμεσα σε Έλληνες και Αλβανούς. Ελάχιστες πιθανότητες υπάρχουν, νομίζω, να ακούμε ένα ρατσιστικό ρεφρέν του τύπου: «Δεν θα γίνεις Έλληνας ποτέ Αφρικανέ ή Πακιστανέ». Φοβάσαι μην γίνει σαν και σένα - ή μην γίνεις εσύ σαν και αυτόν, όπως έσυ τον έχεις πλάθει στην φαντασία σου - αυτός που συγγενεύει με σένα. Ο περιφρονημένος ξάδερφός σου. Σαν να λέμε ότι ο «Αλβανός» είναι η εφιαλτική εκδοχή του «Έλληνα» και ο «Έλληνας» η ιδανική εκδοχή του «Αλβανού»…

Βλέποντας τον Σταύρο της κωμωδίας να κρεμά κάθε μέρα τις εφημερίδες στο ψιλικατζίδικό του, αναπόφευκτα το μυαλό μου πήγε στην έρευνά μου με τις εφημερίδες. Σκέφτηκα ότι εάν οι ελληνικές εφημερίδες σήμερα έγραφαν για τους Αλβανούς αυτά που έγραφαν εκείνες έναν αιώνα πριν, τότε ο Σταύρος και η παρέα του δεν θα ένιωθαν φόβο και απέχθεια για τους Αλβανούς. Μάλιστα, από όλες τις ελληνικές εφημερίδες που μίλαγαν πολύ για τους Αλβανούς τότε, ξεχώριζε η μεγαλύτερη και η πιο έγκυρη, η «Ακρόπολις».

Στις πέντε Αυγούστου 1910 η εφημερίδα ανήγγελλε στους αναγνώστες της μια μεγάλη είδηση: την κυκλοφορία μιας εικονογραφημένης ιστορίας της Αλβανίας και των Αλβανών ώστε να γνωρίσουν την «άγνωστον ως Κίναν Αλβανίαν, εις την Ελλάδα, για να ηδούμε πόσο μαζί τους μοιάζομαι και τι αίμα, ιστορία και παραδόσεις μας συνδέουν». Στο πρωτοσέλιδο της εφημερίδας γραφόταν με πηχυαίους τίτλους: «Περιμένατε τους Αλβανούς. Περιμένατε ΤΑ ΉΘΗ ΚΑΙ ΈΘΙΜΑ των Αλβανών. Πως πολεμούν Πως γυμνάζονται Πως ερωτεύονται Πως εκκλησιάζονται Πως διαιτώνται Πως τρώνε Πως εκδικούνται Πως ξυρίζουν τα κεφάλια τους Τι τραγουδάνε Τι πιστεύουν. ΠΕΡΙΜΕΝΑΤΕ ΤΟΥΣ ΑΛΒΑΝΟΥΣ».

Επί δυο μήνες συνεχιζόταν η διαφημιστική καμπάνια της εφημερίδας, προειδοποιώντας τους Έλληνες αναγνώστες, Αρβανίτες και μη, να πάρουν τα μέτρα τους γιατί οι Αλβανοί θα γίνουν ανάρπαστοι. «Αλβανοί εικονογραφημένοι. Αρπάχτε τους για σίδερο για τονωτικό!!!» έλεγε ο τίτλος μιας μέρας (Ακρόπολις, 5 Αυγ. 1910). Και ο τίτλος της άλληςμέρας: «Ό`τι είναι το 606 δια την ακατανόμαστον νόσον, αυτό είναι η ανάγνωσις των «ΑΛΒΑΝΩΝ» δια κάθε ψυχικήν νευρασθένειαν, δια κάθε λειποψυχίαν, δια κάθε μελαγχολίαν, δια κάθε απαισιοδοξίαν…» (Ακρόπολις, 14 Σεπτ. 1910).

Οι Αλβανοί, με πρωτοβουλία της Ακρόπολις, είχαν γίνει μόδα. Στην Αθήνα, στην επαρχία, στα κιόσκια, στα καπνοπωλεία, στα πρακτορεία, άνδρες και γυναίκες διαβάζανε το ανδρικότερο και εκλυστικότερο από όλα τα αναγνώσματα της ημέρας, για τους «φρατέλοι των Ελλήνων», τους Αλβανούς. Αν ο Σταύρος και η παρέα του έβλεπαν τους τίτλους της «Ακρόπολις» πριν από έναν αιώνα θα είχαν πέσει από τα σύννεφα. Με τον ίδιο τρόπο που έπεσε ο Σταύρος όταν ανακάλυψε ότι μπορεί να έχει για αδελφό έναν Αλβανό μετανάστη. Η ιστορία, τελικά, είναι η μεγαλύτερη κωμωδός. Και εμείς οι τραγελαφικοί της ένοικοι…

ΥΓ. Ευχαριστώ τον Νικόλαο Γκίκα, υποψήφιο διδάκτορα του Παντείου, χάρη στον οποίον ανακάλυψα τους τίτλους της «Ακρόπολις»…

Από το Υπάρχουμε….. Συνυπάρχουμε;

και Το Κουτί της Πανδώρας